ՀԵՏԱԽՈՒԶՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՀԱԿԱՀԵՏԱԽՈՒԶՈՒԹՅՈՒՆԸ Առաջին համաշխարհային պատերազմի ռուս-թուրքական ռազմաճակատում (1914-1917թթ.)
Հատուկ ծառայությունների պատմությունը, նրանց իրականացրած գործողությունները մշտապես հետաքրքրել են մարդկանց: Առայսօր տարբեր պետություններ խնամքով թաքցնում են գաղտնի ծառայությունների կատարած բազմաթիվ օպերացիաներ: Եվ շատ դեպքերում միայն տասնամյակներ եւ նույնիսկ հարյուրամյակ անց են հայտնի դառնում որոշ դեպքերի մանրամասներ:
Առավել հայտնի են Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի մեջ ներքաշված տերությունների հատուկ ծառայությունների մղած բացահայտ եւ գաղտնի պատերազմները: Սակավ հայտնի են Առաջին համաշխարհային պատերազմի (1914-1918թթ.) ընթացքում գաղտնի ծառայությունների կատարած հետախուզական եւ դիվերսիոն գործողությունները, քանի որ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը (1939-1945թթ.) եւ նրանից հետո սկսված «սառը պատերազմը»` ԽՍՀՄ-ի եւ ԱՄՆ-ի մղած գաղտնի եւ բացահայտ գործողություններն իրենց վրա էին սեւեռել ուսումնասիրողների, քաղաքագետների եւ լրագրողների ուշադրությունը: Որոշ ժամանակ Առաջին համաշխարհային պատերազմում հատուկ ծառայությունների մղած պայքարն անուշադրության է մատնվում: Պատմաբանների շրջանում ընդունված էր երկար ժամանակ Առաջին համաշխարհային պատերազմն անվանել «մոռացված» պատերազմ:
1990-ական թվականներից սկսած ուսումնասիրողների շրջանում աճել է հետաքրքրությունը Առաջին համաշխարհային պատերազմի նկատմամբ: Բանն այն է, որ 20-րդ դարի վերջին տեղի ունեցող իրադարձությունները զարգանում են Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրյակին եւ դրանից հետո ստեղծվածին համանման իրավիճակում: Քարտեզի վրա հայտնվում են նոր պետական կազմավորումներ: Նախկին գաղութները կամ կիսանկախ պետությունները ստանում են անկախություն:
Ռուսական հետախուզությունը գործում էր Գլխավոր շտաբի Գլխավոր վարչությունում: Այստեղ էին կենտրոնանում ռուսական զինվորական գործակալների (կցորդների) հետախուզական զեկուցագրերը, ինչպես նաեւ Ռուսաստանում գործող ռազմական առաքելությունների, լրտեսության մեջ կասկածվող անձանց եւ կայսրությունում բնակվող օտարերկրացիների վերաբերյալ զանազան բնույթի փաստաթղթերը:
Պատերազմի ժամանակ Գլխավոր վարչությունը ստանում էր փաստաթղթեր, որոնք ներկայացնում էին մարտական գործողությունների ընթացքը, տեղեկություններ հակառակորդի մասին, արտասահմանյան եւ ռուսական մամուլի հրապարակումները պատերազմի ընթացքի մասին: Ստացվել են տեղեկություններ հակահետախուզության եւ ռազմական գրաքննության գործունեության վերաբերյալ:
Հակառակորդի մասին տեղեկություններ են հաղորդել արտասահմանում աշխատող 17 ռուսական զինվորական կցորդները կամ, ինչպես նրանց անվանում էին այն ժամանակ, զինվորական գործակալները: Նրանց ճնշող մեծամասնությունը մարտական փորձ ունեցող եւ Գլխավոր շտաբի ակադեմիան հիմնականում գերազանց ավարտած սպաներ էին, որոնք ազատորեն տիրապետում էին մի քանի օտար լեզուների: Զինվորական կցորդներն անմիջականորեն ենթարկվել են Գլխավոր շտաբին: Զինվորական կցորդներից ոմանք, Ռուսաստանում խորհրդային կարգեր հաստատվելուց հետո, անցնում են ծառայության խորհրդային հետախուզությունում:
Իր հետախուզական ծառայությունն ուներ արտաքին գործերի նախարարությունը, հանձինս հյուպատոսների եւ դիվանագիտական այլ ծառայողների: Սակայն, ինչպես վկայում են փաստաթղթերը, բանակային հետախուզությունը եւ արտաքին գործերի նախարարությունը հազվադեպ, դեպքից դեպք էին փոխանակում հետախուզական բնույթի տեղեկատվություն: Սերտ համագործակցությունը սկսվում է միայն պատերազմի տարիներին:
Ռազմական պատմաբանները գլխավորապես ուսումնասիրում են Եվրոպայում ընթացող մարտական գործողությունները, ռազմադիվանագիտական պատմությունը, ռազմական արդյունաբերության զարգացման խնդիրները, բանակի մատակարարման առանձնահատկությունները, զենքի եւ զինամթերքի նոր տեսակների կիրառման հարցերը եւ այլն: Հրապարակ են գալիս ուսումնասիրություններ, որոնք լուսաբանում են նաեւ հատուկ ծառայությունների` հետախուզության եւ հակահետախուզության ծավալած աշխատանքները Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին: Ռազմական պատմաբանների ուշադրությունից դուրս է մնացել Անտանտի եւ Քառյակ միության (մասնավորապես` ռուսական, բրիտանական, գերմանական եւ թուրքական, մասամբ ավստրիական) հետախուզությունների գործունեությունը ռուս-թուրքական (Կովկասյան կամ Հայկական) ռազմաճակատում: Դա բացատրվում է այն հանգամանքով, որ ռուս-թուրքական ռազմաճակատը համարվում էր երկրորդական:
Առայսօր անտիպ է 1914 թ. դեկտեմբերից մինչեւ 1916 թ. մարտ Կովկասյան բանակի դաշտային շտաբի (Կովկասյան բանակն ուներ երկու շտաբ: Մեկը գտնվում էր Թիֆլիսում, իսկ մյուսը` անմիջականորեն ռազմաճակատում` Կարսում, ապա՝ Էրզրումում: Վերջինս ղեկավարում էր բանակի հրամանատար Նիկոլայ Նիկոլաեւիչ Յուդենիչը) հետախուզական բաժանմունքի պետ, գեներալ Դ. Պ. Դրացենկոյի (1876-?) “записки” աշխատությունը: Այնտեղ ներկայացված են ռուսական հետախուզական ծառայության գործունեությունը ռուս-թուրքական ռազմաճակատում: Ձեռագիրը պահպանվում է Կոլումբիայի համալսարանում (ԱՄՆ) գտնվող Կովկասյան բանակի նախկին գեներալ-կվարտիրմեյստեր (թիկունքի պետ, որը միաժամանակ ղեկավարում էր հետախուզական ծառայությունը) գեներալ Ե. Վ. Մասլովսկու արխիվում:
Ամերիկյան հետախուզության սպա Էլլիս Մ. Զախարիասի հուշերից հետեւում է, որ խաղաղ ժամանակ հետախուզական տեղեկությունների մոտ 95%-ը հայթայթվում է բաց աղբյուրներից` գրքերից, զբոսաշրջիկներից, թերթերի հոդվածներից, ռադիոյից եւ նման այլ տեղերից: Տեղեկությունների եւս չորս տոկոսը հասու է դառնում կիսապաշտոնական աղբյուրներից, որոնք հայթայթում են զինվորական կցորդները եւ գործակալները: Եվ միայն մեկ տոկոսն է, որ հնարավոր է լինում ստանալ գաղտնի աղբյուրներից:
Հետախուզության ամերիկյան պատմաբան Ռ. Ռոուանը գրում է. «Երբ խոսում են համաշխարհային (Առաջին-Ռ.Ս.) պատերազմի մասին, ապա միշտ հիշում են ռազմական հետախուզության բացակայությունը»:
Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում պարզ է դառնում, որ բավարար չէ իմանալ հակառակորդի կամ հակառակորդների բանակի տեղակայման միայն վայրը եւ թվաքանակը: Անհրաժեշտ են սպառիչ տեղեկություններ հակառակորդ երկրի կամ երկրների քաղաքական եւ տնտեսական դրության, զինուժի բարոյահոգեբանական վիճակի մասին:
1914-1918թթ. ընթացքում պարզ է դառնում, որ պատերազմն արմատականորեն փոխում է ռազմական հետախուզության աշխատանքի պայմանները: Եթե նախորդ պատերազմում հիմնականում հեծելազորն էր բանակային հետախուզության գլխավոր հնարավորությունը, ապա պատերազմի առաջին իսկ օրերից նրա նշանակությունը վերանում է: Հակամարտ կողմերն արդեն օգտագործում են օդային հետախուզությունը:
Պատերազմի նախօրյակին ռուսական հետախուզությունն ուներ համեմատաբար լայն գործակալական ցանց, որը գործում էր ռուս-թուրքական սահմանի երկու կողմերում: Սակայն, Կովկասյան բանակի հետախուզությանը հատկացվող գումարները եւ հաստիքները անչափ սակավ էին: Բանն այն է, որ ռուսական Գլխավոր շտաբը հավանական հակառակորդ համարում էր Գերմանիային եւ Ավստրո-Հունգարիային, ուստի այդ ուղղությամբ էր կենտրոնացրել իր հիմնական ուժերը: Այդ էր պատճառը, որ ռուսական հակահետախուզական 12 բաժանմունքներից Թիֆլիսի եւ Օդեսայի հակահետախուզական բաժանմունքներին տրվում էր ավելի քիչ փող: Նրանք, իբր, դիմակայում էին թուրքական եւ ավստրիական հետախուզական թույլ ծառայություններին: Նման թերագնահատումը թանկ է արժենում ռուսների համար: 1911թ. ավստրո-հունգարական հետախուզությունը կարողանում է հայթայթել 11 գերգաղտնի փաստաթուղթ, որոնք վերաբերում էին սեւծովյան ռազմական նավատորմին: Ավելին, գերմանական հետախուզությանը հաջողվում է ռուսական ռազմածովային նավատորմի նավաշինարարական գործարանում ներդնել իր գործակալներին: Վերջիններիս հաջողվում է 1916թ. հոկտեմբերի 7-ին պայթեցնել եւ ջրասույզ անել ռուսական «Իմպերատրիցա Եկատերինա» գծանավը:
Կովկասյան ռազմական օկրուգում 1914թ. որպես լրտես, կասկածանքի տակ էին գտնվում Գերմանիայի 11, Ճապոնիայի 2 եւ Թուրքիայի 55 գործակալներ:
Կովկասյան հակահետախուզական բաժանմունքը 1912-1913թթ. լրտեսության կասկածանքով ձերբակալել էր ընդամենը երկու հոգու: 1911-1914թթ. Կովկասում լրտեսության մեղադրանքով դատապարտվել է միայն մեկ հոգի:
Կովկասյան բանակի հրամանատարության հետախուզական ծառայությունը կարողացել էր տարիների տքնաջան աշխատանքի շնորհիվ ստեղծել սահմանամերձ ակտիվ գործակալական ցանց, որում հիմնականում ընդգրկված էին հայեր: Նրանք, տիրապետելով թուրքերենին եւ քրդերենին, ինչպես նաեւ իմանալով կայսրությունում բնակվող բազմազգ բնակչության սովորույթները, կարողանում էին արժեքավոր հետախուզական տեղեկություններ հայթայթել: Սակայն ռուսական հետախուզության հիմնական թերությունն այն էր, որ նա մեծ տեղ էր հատկացնում սահմանամերձ, գործակալական հետախուզությանը եւ չէր մտածում ռազմավարական հետախուզության մասին: Բանն այն է, որ մարտական գործողությունների շրջանում ե՛ւ ռուսական, ե՛ւ թուրքական հետախուզությունները հիմնականում կորցնում են իրենց գործակալների մեծ մասին: Նրանք կամ հեռանում են պատերազմական գործողությունների վայրերից կամ էլ նահանջում են մնացած բնակչության հետ: Դրա հետեւանքով հետախուզությունը կորցնում է տարիներ շարունակ ձեւավորված գործակալական ցանցը:
Պատերազմի ընթացքում ռուսական հետախուզությունը ստիպված էր լայնածավալ աշխատանքներ կատարել վերականգնելու գործակալական ցանցը:
Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբնական շրջանում ինչպես Անտանտի, այնպես էլ Քառյակ միության երկրների ղեկավարությունները հատուկ ծառայություններին հատկացնում էին երկրորդական դեր: Այդ երկրների զինվորական բարձրագույն ղեկավարությունը համոզված էր, որ պատերազմը կարճ է տեւելու, ուստի հետախուզությանը եւ հակահետախուզությանը հանձնարարվում էր երկրորդական` ոչ էական առաջադրանքներ: Սակայն այն բանից հետո, երբ մարտական գործողությունները սկսում են ձգձգվել, հակամարտող կողմերը ստիպված էին զգալի տեղ հատկացնել հատուկ ծառայությունների գործունեությանը: Այս հարցում հատկապես աչքի են ընկնում բրիտանական եւ գերմանական հետախուզությունները:
Պատերազմի նախօրյակին գերմանական հետախուզությունը լայն աշխատանքներ է ծավալում նաեւ Միջին Ասիայում եւ Աֆղանստանում: Ռուսական հետախուզության տվյալների համաձայն, միայն 1909թ. հոկտեմբերի ընթացքում Աֆղանստան է տեղափոխվում 17 հազար գերմանական արտադրության հրացան: Գերմանացիները շարունակում են զգալի քանակությամբ զենք ուղարկել նաեւ Միջին Ասիա: Զենքի, զինամթերքի եւ հակառուսական, պանիսլամիստական եւ պանթուրքական բնույթ կրող գրականության գաղտնի ներկրումը շարունակվում էր նաեւ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին:
1915թ. ամռանը Աֆղանստան է ժամանում գերմանական զինվորական-դիվանագիտական պատվիրակությունը, որի կազմում էին նաեւ թուրք եւ ավստրիացի սպաներ ու հնդիկ ազգայնականներ: Առաքելությունը ղեկավարում է գերմանական գլխավոր շտաբի կապիտան (հետագայում` գեներալ), հետախույզ Օսկար ֆոն Նիդերմայերը: Վերջինս, որպեսզի ստանա պանթյուրքիստների եւ պանիսլամիստների վստահությունը, մահմեդականություն է ընդունում:
Գերմանական եւ թուրքական հետախուզությունների ծավալած աշխատանքի արդյունքում, 1916թ. ամռանը Արեւելյան Թուրքեստանում բռնկվում է հակառուսական ապստամբություն: Հարկ ենք համարում նշել, որ գեներալ Օ. ֆոն Նիդերմայերը կրկին հայտնվում է Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին, երբ խորհրդային ռազմագերիներից գերմանացիները կազմավորում էին ազգային լեգեոններ: Թուրքեստանում հակառուսական տրամադրություններն ունեին իրենց հիմքերը: Բանն այն է, որ 20-րդ դարի սկզբին ռուսական իշխանություններն իրականացնում էին երկրամասի գաղութացման քաղաքականություն: Վերաբնակ ռուս գյուղացիները հաճախ զավթում էին տեղաբնիկների հողերը՝ հարուցելով նրանց խիստ դժգոհությունը, ինչը հաճախ էլ վերաճում էր զինված բախման: Ճիշտ է տեղական ողջախոհ ռուս իշխանավորներն աշխատում էին հարթել դժգոհությունները, առաջարկելով վերաբնակիչներին հիմնավորվել միայն այն հողերի վրա, որոնք չունեին իրենց մշակողները:
Անհանգստացած փոխարքայությունում գերմանական հետախուզության ակտիվությամբ, Կովկասյան բանակի շտաբի պետ, գեներալ Ն. Ն. Յուդենիչը շտապում է այդ մասին զեկուցել փոխարքա Ի. Ի. Վորոնցով-Դաշկովին: Ռուսական հետախուզությունը կարողանում է կալանել Անդրկովկասում գործող գերմանական գործակալներին եւ զգալի հարված հասցնել գերմանական հետախուզությանը: Ռուս հակահետախույզներին հաջողվում է պարզել, որ գերմանական հետախուզության կենտրոններ են հանդիսացել Կովկասում «Զինգեր» ֆիրմայի մասնաճյուղը եւ «Դոյչե բանկի» բաժանմունքը:
Ռուսական իշխանությունները պատերազմի նախօրյակին անուշադրության են մատնում Կարսի մարզում թուրք գործակալների հաճախակի հայտնվելը: Ճիշտ է, Էրզրումի ռուսական գլխավոր հյուպատոսարանը զգուշացրել էր այդ մասին, սակայն ոստիկանությունը, ինչպես հարկն է, հետաքննություն չէր կատարել: Հյուպատոսարանը նույնիսկ նշել էր նրանց հնարավոր երթեւեկության ուղին: Ենթադրվում էր, որ երիտթուրքական գործակալները նպատակ ունեին դրամական միջոցներ հայթայթել թուրքական ռազմական նավատորմի համար:
Բացի այդ, արտասահմանից ստացվում են զանազան կառավարական ծառայողների եւ սպաների անուններով նամակներ՝ ուղղակի առաջարկելով դրամական պարգեւի դիմաց զբաղվել լրտեսական գործունեությամբ:
Պատերազմի նախօրյակին ակտիվանում են գերմանական եւ ավստրիական հետախուզությունները: 1914թ. հունիսի սկզբներին Օլթիի օկրուգում լազերի տարազով հայտնաբերվում են երկու թուրք եւ մեկ գերմանացի սպա: Բացի այդ, մոլլայի զգեստով շրջում են թուրք գործակալներ, որոնք քայքայիչ քարոզչություն են կատարում ռուսահպատակ մահմեդական բնակչության շրջանում, կոչ անելով պատերազմի դեպքում անցնել Թուրքիայի կողմը:
Տարբեր պատրվակներով` զբոսաշրջություն, տեղական կենդանական եւ բուսական աշխարհի ուսումնասիրում, Անդրկովկաս են գալիս հիմնականում գերմանացի, ինչպես նաեւ ավստրիացի հետախույզներ: Այսպես, 1914թ. հուլիսի սկզբին Կովկաս են ժամանում երկու գերմանացի ուսուցիչներ, որոնք պետք է ճամփորդեին Սվանեթիա, Օսիա, այնուհետեւ անցնելու էին Հայաստան՝ Արագած, Արարատ Սեւանա լիճ: Մի շարք դեպքերում ռուսական իշխանությունները տարբեր պատճառաբանություններով արգելում են նրանց ուղեւորությունները: Սակայն, ինչպես տեսանք հետագա իրադարձություններից, գործակալները ոչ միայն դրամական նվիրատվություններ էին հավաքում, այլեւ տեղի մահմեդական բնակչությանը նախապատրաստում էին խռովության: Կարելի է ենթադրել, որ տարբեր ժամանակներում, իհարկե գաղտնի, Կարսի եւ Բաթումի մարզ է բերվել զգալի քանակությամբ զենք եւ զինամթերք, որը բաժանվել է աջար եւ թուրք բնակչությանը:
Ռուսական հրամանատարության համար անսպասելի չէր թուրքական հարձակումը: Նրանք գիտեին, որ հակառակորդն անպայման դաշնակցելու է Գերմանիայի եւ Ավստրո-Հունգարիայի հետ: Ռուսների համար անսպասելի էր 1914թ. հոկտեմբերի թուրքական հարձակումը, որը կլիմայական եւ այլ պատճառներով գրեթե անհնար էր: Ռուսական հրամանատարությանը հայտնի էին Կարսի մարզի եւ Բաթումի նահանգի մահմեդական բնակչության շրջանում հակառուսական խմորումները, մինչդեռ նրանց համար անակնկալ եղավ ապստամբական գործողությունների մեջ զգալի թվով ռուսահպատակ մահմեդականների ընդգրկվելը: Այս հանգամանքը եւս անհրաժեշտ է ի ցույց դնել, քանի որ վկայում է ռուսական հակահետախուզության անբավարար աշխատանքը:
Ռուսական հետախուզության գերազանց կազմակերպված ապատեղեկատվության շնորհիվ հնարավոր է դառնում Թիֆլիս բերել Էրզրումի գերմանական հյուպատոս Է. Անդերսին եւ նրա օգնական, կապիտան Վեյկմանին ու ձերբակալել:
Առաջին համաշխարհային պատերազմի սկզբնական շրջանում Անտանտի տերությունների հատուկ ծառայությունները գործում էին միմյանցից անկախ: Չէր փոխանակվում հետախուզական եւ հակահետախուզական բնույթի որեւէ տեղեկատվություն: Միայն 1915թ. վերջին՝ Փարիզում, դաշնակիցները հիմնում են «Միջդաշնակցային բյուրո», որը պետք է մշակեր համատեղ միջոցառումներ` պայքարելու հակառակորդի հետախուզության քայքայիչ գործողությունների դեմ:
Ինչ վերաբերում է ռուս-թուրքական ռազմաճակատում ռուսական հետախուզության գործունեությանը, ապա ցանկանում ենք նշել, որ մեր ունեցած տեղեկությունները այնքան էլ շատ չեն: Գեներալ Ն. Գ. Կորսունի աշխատությունից տեղեկանում ենք, որ Կովկասյան բանակի դաշտային շտաբում կար հետախուզության ընդամենը երեք սպա: Եվ դա այն դեպքում, երբ 1915թ. ռազմաճակատի երկարությունը 2500 կմ էր եւ ձգվում էր Սեւ ծովից մինչեւ Սեիստան (աֆղանական սահման), իսկ Արեւմտյան ռազմաճակատում ռուսական զորքերի ճակատը 1200 կմ էր:
Կովկասյան բանակի հրամանատարների եւ բարձրաստիճան սպաների թվում զգալի էին հետախույզները: Նրանց թվում են գեներալներ Գ. Ֆ. Չեռնոզուբովը, 39-րդ հետեւակային դիվիզիայի պետ, գնդապետ, ապա գեներալ Դանիիլ Պավլովիչ Դրացենկոն, Կովկասյան բանակի շտաբի պետ, գեներալ Վ. Վ. Վիշինսկին (երկար տարիներ եղել է Էրզրումի ռուսական հյուպատոսի օգնական) եւ ուրիշներ:
Բավականին հետաքրքիր տեղեկություններ է հաղորդում գեներալ Ե. Վ. Մասլովսկին: Նա գլխավորապես առանձնացնում է Կովկասյան բանակի շտաբի հետախուզական բաժանմունքի պետ, գնդապետ Դ. Պ. Դրացենկոյի ծավալած գործունեությունը: Կովկասյան բանակին հետախուզական տեղեկություններ էր տրամադրում շտաբին ամրագրված բրիտանական բանակի սպա, մայոր Մարշը:
Կովկասյան ռազմաճակատում ռուսական հետախուզության ծավալած գործունեության մասին որոշ տեղեկություններ է հայտնում Կովկասյան 4-րդ բանակի հետախուզական ծառայության աշխատակից, ապա ՀՀ բանակի գլխավոր շտաբի հետախուզական բաժանմունքի պետ Տիգրան Դեւոյանը: Փաստորեն, մի ողջ ժամանակահատված` 1914-1917թթ., դուրս է մնացել ուսումնասիրողների ուշադրությունից:
Սակայն ռուսական բանակի հրամանատարությունը աստիճանաբար սկսում է ավելի մեծ տեղ տալ հետախուզությանը: Օգտագործվում էր ցանկացած հնարավորություն` հակառակորդի մասին տեղեկություններ հայթայթելու համար: Կովկասյան 4-րդ բանակային կորպուսի հետախուզական բաժանմունքի պետ, կապիտան Վլ. Ան. Օզոլը պարբերաբար տեղեկություններ էր ստանում 1915թ. սկզբին Իգդիրում գործող «Հայկական շտաբից»: Նրա անդամներից` Տիգրան Դեւոյանը տեղեկություններ էր հավաքում Իգդիրով անցնող գաղթականներից, «որոնք կուտային շատ արժէքաւոր տեղեկութիւններ թրքական ուժերու մասին»: Զեկուցագրերի պատճենները ուղարկվում էին Ռոստոմին (Ստեփան Զորյան):
Ողջ պատերազմի ընթացքում ռուսական հրամանատարությունը Թուրքիայում իր գործակալներից ստանում էր տեղեկություններ: Տ. Դեւոյանի գնահատմամբ, մինչեւ պատերազմը, լրտեսների թիվը հասնում էր հազարների: Նրանք «շատ կարեւոր դէպքերուն` իրենք փախչելով կուգային կը յանձնւէին ռուսական բանակին` հետները բերելով շատ կարեւոր տեղեկութիւններ»:
Ռուս-թուրքական ռազմաճակատում հետախուզությունը կատարվում էր ինչպես բանակային, այնպես էլ գործակալական:
Կովկասյան 4-րդ բանակային կորպուսին կից գործում էր հայկական հատուկ հետախուզական ջոկատ Տ. Դեւոյանի գլխավորությամբ: Բացի ռազմաճակատային հետախուզությունից, նրանք ուղարկվում են Թուրքիայի խորքերը, ընդհուպ մինչեւ Կ. Պոլիս, հայթայթելով ստույգ տեղեկություններ հակառակորդի զինուժի թվաքանակի, տեղաշարժման, պարենի ապահովության եւ այլնի մասին:
Ռուսական Կովկասյան բանակի շտաբը, ըստ Դեւոյանի, տեղյակ էր հակառակորդի գրեթե բոլոր տեղաշարժերի, համալրման եւ սպառազինության մասին: Նա նշում է, որ իրենք պարբերաբար տեղեկություններ էին ստանում դասալիքների եւ գործակալների միջոցով: Նրանց տեղեկությունները ստուգելու կամ ճշտելու համար բանակային հրամանատարությունը հետախուզական հեծելախմբեր էր ուղարկում ռազմաճակատի այս կամ այն տեղամաս` հրամայելով բերել «լեզու» (գերել հակառակորդի առաջապահ դիրքերից որեւէ զինվորի կամ սպայի): Եվ այդ կերպ կարողանում էին համադրել ստացված բոլոր տեղեկությունները:
Որեւէ բնակավայր գրավելու դեպքում հետախուզական բաժանմունքի աշխատակիցներն առաջին հերթին ստուգում էին թուրք սպաների բնակության վայրերը, աշխատելով հավաքել նրանցից հետո մնացած փաստաթղթերը, հեռագրերի պատճենները: Բացի այդ, «բոլոր դաշնակից պետութիւնները իրենց ստացած լուրերը թուրք բանակի շարժումներու մասին իրենց ներկայացուցիչի միջոցաւ ամէն օր կը հաղորդէին մեր բանակի սպայակոյտին (շտաբին-Ռ.Ս.)»:
Գերմանական գլխավոր շտաբը մեծ տեղ էր հատկացնում ռուսների թիկունքում դիվերսիոն-հետախուզական գործունեությանը եւ ձգտում էր ավելացնել ու ակտիվացնել քայքայիչ – դիվերսիոն գործունեություն ծավալող, կովկասցի տեղաբնիկներից կազմված ստորաբաժանումների գործունեությունը: Վերջիններս ապստամբական լայնածավալ ելույթներով պետք է ապակայունացնեին թիկունքը՝ հրահրելով վրաց եւ մահմեդական բնակչությանը խռովարարության: Այս խնդրում գերմանացիներին լուրջ աջակցություն են ցույց տալիս արտասահմանում գտնվող վրաց վտարանդիներ, սոցիալ-ֆեդերալիստները` Միխայիլ Ծերեթելին, Վառլամ Չերքիզիշվիլին, Գեորգի Մաչաբելին, Լեո Կերեսելիձեն եւ կովկասցի թաթարներ Ա. Աղաեւը, Հուսեյինզադեն եւ ուրիշները: Վրացիները կազմակերպում են Վրաստանի անկախության կոմիտե եւ 1914թ. վերջին հիմնավորվում Կ. Պոլսում:
Գերմանացիների նպատակն էր Կովկասում հրահրել անջատողական շարժում: Ինչպես նշում է ռուսաստանցի պատմաբան Ա. Ի. Ուտկինը, Գերմանիայի համար առավել ցանկալի նշանակետը Վրաստանն էր: Կ. Պոլսում կազմակերպվում է հատուկ ֆոնդ, որի նպատակն էր Վրաստանին հանել Ռուսաստանի դեմ: Վերը հիշատակած վրացի վտարանդիները ցանկանում էին գերմանացիների օգնությամբ հասնել Վրաստանի անկախությանը:
Գերմանիայի արտաքին գործերի նախարարությունը հանձնարարում է Վերներ ֆոն Շուլենբուրգին կազմել եւ ղեկավարել հատուկ նախագիծ` «Անդրկովկասի անջատումը Ռուսաստանից եւ նրա հետագա քաղաքական կազմակերպումը»: Այս փաստաթղթի հեղինակներն էին Գերմանիայում գտնվող վրաց սոցիալ-ֆեդերալիստներ Գեորգի Մաչաբելին եւ Միխայիլ Ծերեթելին: Նշված նախագծի համաձայն, նախատեսվում էր Անդրկովկասում հիմնել «Կովկասյան Շվեյցարիա» Գերմանիայի ենթակայության ներքո: Նշենք, որ այս նախագիծը կրկին օրակարգի խնդիր է դառնում 1918թ. մայիսին, երբ Վրաստանը, Ադրբեջանը եւ Հայաստանը հռչակում են իրենց անկախությունը: Վրաստանը եւ Ադրբեջանն առաջարկում են Հայաստանին միանալ եւ ստեղծել կոնֆեդերացիա: Իրականում այս միությունն ուղղված էր լինելու Ռուսաստանի դեմ, որին Հայաստանը չհամաձայնեց: Պետական այդ կազմավորման գաղափարը կրկին պատկանում էր գերմանական հետախուզությանը: Ցանկանում ենք նշել, որ համադաշնության հարցը նորից բարձրացվեց 1990-ական թվականներին, այս անգամ թուրքական հետախուզության կողմից, որը ցանկանում էր կովկասյան ժողովուրդներից ստեղծել «Կովկասյան տուն» անունը կրող պետական կազմավորում եւ Կովկասը կտրել Ռուսաստանի ազդեցության գոտուց: Պետական այդ կազմավորումում, սակայն, Հայաստանը տեղ չուներ, քանի որ հայտնի էր նրա դիրքորոշումն այդ հարցում:
Ինչեւէ, Վ. ֆոն Շուլենբուրգը եռանդով սկսում է գործել: Նրան հանձնարարվում է.
ա) Կովկասում հրահրել հակառուսական տրամադրություններ եւ խռովություններ:
բ) Հաստատել համագործակցություն վրացական «Անկախության կոմիտեի» եւ թուրքական հրամանատարության միջեւ` Կովկասում համատեղ ուժերով ապստամբություններ կազմակերպելու համար:
գ) Կապվել ապստամբների եւ գերմանական ու թուրքական համապատասխան գերատեսչությունների, ինչպես նաեւ մյուս կազմակերպությունների հետ, որոնք նմանապես հետապնդում են «ազատագրական» նպատակներ:
դ) Կովկասի եւ հարակից շրջանների վերաբերյալ հետախուզական բնույթի տեղեկատվություն հայթայթել:
Գերմանական հետախուզությունը իր կենտրոնատեղին դարձնում է Շվեդիայի մայրաքաղաք Ստոկհոլմը: Գերմանական հետախուզությունը պատահական չէր ընտրել Ստոկհոլմը որպես կենտրոնատեղի: Ռուս դիվանագետներին եւ զինվորականներին հայտնի էին շվեդական կառավարության, զինվորականության եւ ազնվականության գերմանամետ տրամադրությունները: Այդ հանգամանքը լրացուցիչ ապահովություն էր տալիս գերմանացի հետախույզներին իրենց հետախուզական գործողությունները կատարելիս: Ստոկհոլմից Անդրկովկաս ուղարկվեց մեծ քանակությամբ դրամ` երկրամասում ապստամբական շարժումներ կազմակերպելու համար: Այս աշխատանքները կոորդինացնում էր «կապի սպա»՝ իրականում գերմանական հետախուզության աշխատակից Վ. ֆոն Շուլենբուրգը:
Կովկասում հակառուսական ուժերի ընդհանուր ղեկավարությունն իրականացնում էր Թուրքիայում Գերմանիայի դեսպան Հանս ֆոն Վանգենհեյմը: Նրա առաջարկով վրացական կոմիտեի հետ տարվող աշխատանքները ղեկավարում է Վ. ֆոն Շուլենբուրգը: Նա կարողանում է կազմակերպել 750 հոգուց կազմված կամավորական ջոկատ եւ փորձում է վերականգնել կապերը Անդրկովկասում մնացած գործակալների հետ:
Կ. Պոլիս են գործուղվում վրացական «Անկախության կոմիտեի» անդամներ Միխայիլ Ծերեթելին, Վառլամ Չերքիզիշվիլին, Գեորգի Մաչաբելին, Լեո Կերեսելիձեն եւ այլք:
Ստոկհոլմում էր գերմանական հետախուզության կենտրոններից մեկը, որը գլխավորում էր Շվեդիայում Գերմանիայի դեսպան Հենրիխ Լյուցիուս ֆոն Շտեդտենը: Բեռնի եւ Կոպենհագենի իր գործընկերների հետ Հ. ֆոն Լյուցիուսը ղեկավարում էր վտարանդիությունում գտնվող եւ հակառուս ու հակաբրիտանական տրամադրություններ ունեցող, վերջիններիս հպատակ ազգային փոքրամասնությունների շրջանում քայքայիչ աշխատանքները: Գերմանացիները փորձում էին «հեղափոխականացման» միջոցով հասնել երկու կայսրությունների քայքայմանը: Գերմանական հետախուզությանը հաջողվում է հատկապես արդյունավետ գործել Ռուսաստանի դեմ: Այդ նպատակով 1916թ. մարտին Շվեյցարիայում կազմակերպվում է «Ռուսաստանի ոչ ռուս ժողովուրդների լիգան», որն իր մասնաճյուղերն ուներ նաեւ Շվեդիայում եւ ԱՄՆ-ում:
Լիգայի հիմնական ոգեշնչողների թվում էին Օսմանյան կայսրությունում Գերմանիայի դեսպան Հանս ֆոն Վանգենհեյմը, գերմանական հետախուզության գործակալ, սոցիալ-դեմոկրատ Իզրայիլ Լազարի Գելֆանդը, որը միջազգային շրջանակներում հայտնի էր Ալեքսանդր Պարվուս անվամբ: Նա մեծ հարստություն էր կուտակել թուրքական բանակին զենք եւ զինամթերք մատակարարելով: Ա. Պարվուսը վերը նշված նպատակների համար գերմանական հատուկ ծառայություններից ստացել էր 2 միլիոն մարկ, ապա 20 միլիոն ռուբլի: Նա սերտ կապեր է ունեցել երիտթուրքական կուսակցության եւ օսմանյան կառավարության հետ: Պատահական չէ, որ Ա. Պարվուսին անվանում էին «Ռուսական հեղափոխության վաճառական»: Նա իր առաջնահերթ խնդիրներից էր համարում հակառուս տրամադրություններ ունեցող վրացիների միջոցով Կովկասում ապստամբություն բարձրացնելը: Ինչպես վկայում են արխիվային փաստաթղթերը, Լիգայի հետ համագործակցել է նաեւ բրիտանական հետախուզությունը, որն օգտագործել է նրա մարդկանց Ռուսաստան հեղափոխություն «ներմուծելու» եւ երկիրը ներսից քայքայելու համար:
Թեեւ Մեծ Բրիտանիան, Ռուսաստանը եւ Ֆրանսիան հանդիսանում էին դաշնակիցներ, սակայն պատերազմի ընթացքում նրանց միջեւ ընթանում էր գաղտնի պայքար: Բրիտանական հետախուզությունը ուշի ուշով հետեւում էր Եվրոպայում գտնվող ռուսական եւ ֆրանսիական հետախուզությունների գործակալներին եւ որոշ դեպքերում միջամտում էր նրանց գործերին: Այսպես, 1917թ. ռուսական եւ ֆրանսիական հետախուզությունները որոշում են համատեղ ուժերով հափշտակել Իսպանիայի մայրաքաղաք Մադրիդում հետախուզական լայն գործունեություն ծավալած գերմանական ռազմածովային կցորդ Հ. ֆոն Կրոնին: Բրիտանական հետախուզությունը կարողանում է կազմակերպել ավտովթար եւ դրանով խափանել օպերացիան:
«Դաշնակիցների» միմյանց նկատմամբ գործողությունները շարունակվում են նաեւ հետագա տարիներին: 1919թ. ամռանը իտալական կառավարությունը գաղտնի զենք եւ զինամթերք է մատակարարում Մուստաֆա Քեմալին, քանի որ չէր ցանկանում, որպեսզի հույները հաղթեն թուրքերին:
Նշենք, որ հեղափոխականացման տեսությունը վերստեղծվում եւ շրջանառության մեջ է մցվում մեր օրերում 1990-ական թվականներից եւ հայտնի է «վարդագույն» կամ «վարդերի հեղափոխություն» անվամբ:
Ա. Պարվուսը ցանկանում էր օգտագործել ՌՍԴԲ կուսակցության ծայրահեղ ձախակողմյա անդամներին, էսէռներին եւ այլ կուսակցությունների անդամների: Ուստի պատահական չպետք է համարել, որ գերմանական գլխավոր շտաբը եւ հետախուզությունը շտապում են օգտվել այդ հնարավորությունից:
Հ. ֆոն Վանգենհեյմը կազմակերպում է գերմանական կողմի համգործակցությունը Ա. Պարվուսի հետ: Վերջինս 1915թ. մարտին ներկայացնում է մանրամասն զեկուցագիր, թե ինչպես հեղափոխականացնել Ռուսաստանը:
Նշված գաղափարը ակտիվորեն կյանքի է կոչում Գերմանիայի պետական քարտուղարի տեղակալ Արթուր Ցիմմերմանը: Ցանկանում ենք նշել, որը հիշատակված գերմանացի դիվանագետ-հետախույզները սերտ կապեր ունեին երիտթուրքական կուսակցության եւ Օսմանյան Թուրքիայի ղեկավարության հետ, որոնք Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին իրականացրին արեւմտահայության ցեղասպանությունը: Գերմանացի բարձրաստիճան դիվանագետները պաշտպանության տակ են վերցնում թուրք ջարդարարներին` քողարկելով նրանց կատարած հանցագործությունները:
Անկասկած, թուրքական հետախուզությունը տեղյակ էր Կովկասից զգալի ուժերի տեղափոխման մասին: Պատերազմի նախօրյակին, ինչպես ցույց տվեցին հետագա իրադարձությունները, թուրքերին հաջողվել էր կազմակերպել սահմանամերձ արդյունավետ գործակալական ցանց:
Իր հերթին, ռուսական հրամանատարության հետախուզական ծառայությունը, որը բացառապես հենվում էր սահմանային գործակալական ցանցի վրա, անուշադրության է մատնում ռազմավարական հետախուզությունը: Այդ իսկ պատճառով տեղյակ չէր հակառակորդի զորքի` դեպի սահման կուտակման մասին: Նշենք, որ սահմանամերձ գործակալական ցանցը պատերազմի առաջին իսկ օրից կազմալուծվեց, եւ բավականին երկար ժամանակ պահանջվեց, որ ռուսները վերականգնեն ռազմաճակատային գործակալական ցանցը:
Թուրքական հետախուզությանը հաջողվում է կապ հաստատել վրացական դրուժինաների հենքի վրա կազմավորված վրացական հետեւակային գումարտակի որոշ զինծառայողների հետ: Դա բացահայտում է Պրիմորսկյան ջոկատի հրամանատար գեներալ Լյախովը: Այդ իսկ պատճառով գումարտակը տեղափոխվում է Պարսկաստան` Ադրբեջանական ջոկատ:
Կովկասյան բանակի շտաբի հետախուզական բաժանմունքը գլխավորում էր փոխգնդապետ (հետագայում՝ գեներալ) Դ. Պ. Դրացենկոն: Նա բաժանմունքը գլխավորել է մինչեւ 1916թ. ապրիլ: Դրացենկոն մեծ ջանքեր է գործադրել, որպեսզի վերականգնի բանակային հետախուզական ծառայությունները: Կովկասյան բանակի շտաբը հետախուզական տեղեկություններ է ստանում իրեն կցված անգլիական բանակի մայոր Մարշից:
Ի տարբերություն ռուսների, թուրքական, ինչպես նաեւ գերմանական հետախուզությունները ակտիվ գործունեություն էին ծավալել ոչ միայն ռուսական սահմանամերձ շրջաններում, այլեւ Կովկասի տարբեր գավառներում:
Թուրքական եւ գերմանական արտաքին ու ներքին գործակալների շնորհիվ անսպասելի, ծրագրավորված եւ հաջող հարված հասցվեց ռուսական պաշտպանության առավել խոցելի տեղամասին` Բաթումի մարզին: Նշենք, որ մարտական գործողությունների հետագա ընթացքում թուրքական հրամանատարությունը Բաթումի շրջանը օգտագործում էր դիվերսիոն-հետախուզական խմբեր ափ հանելու համար: Այսպես, 1916թ. մայիսի 31-ին գերմանական U-38 սուզանավը, Բաթումից 45 մղոն հյուսիս, ափ է իջեցնում երեք չերքեզի: Նրանց հանձնարարված էր դիվերսիոն գործողություններ կատարել Վրաստանում` խափանելով ռուսական զորքի կանոնավոր մատակարարումը: Նշենք, որ նման գործողություններ կատարվում են նաեւ հետագայում, սակայն առանց որեւէ էական հաջողության:
Ինքնին հասկանալի է, որ երեք հոգով նրանք չէին կարող նման հանձնարարություն կատարել, եթե Անդրկովկասում գերմանացիները չունենային գործակալական ցանց, որը նրանք նախապատրաստել էին պատերազմից առաջ: Այդ ուղղությամբ հատկապես աչքի է ընկնում 1911-1914թթ. Թիֆլիսում գերմանական փոխհյուպատոս, կոմս Վերներ ֆոն Շուլենբուրգը: Նա ղեկավարել է Կովկասում գերմանական հետախուզական աշխատանքները եւ կարողացել էր հակառուս տրամադրություններ ունեցող տեղական բնակչությունից հավաքագրել գործակալներ: Պատերազմի նախօրյակին Վ. ֆոն Շուլենբուրգը մեկնում է Գերմանիա` արձակուրդ: Սակայն Առաջին համաշխարհային պատերազմը սկսվելուց հետո Վ. ֆոն Շուլենբուրգին հանձնարարում են վրացիներից եւ լազերից կազմակերպել ազգային զինվորական ստորաբաժանումներ, որոնք գործելու էին ռուսական բանակի դեմ: Նա փաստական վկայություններ է թողել հայերի ցեղասպանության, մասնավորապես՝ Շապին Գարահիսարի հայ բնակչության կոտորածների մասին, ինչպես նաեւ 1918թ. վերջին Անդրկովկասում գլխավորել է գերմանական դիվանագիտական ծառայությունը: 1934-1941թթ. եղել է ԽՍՀՄ-ում Գերմանիայի դեսպանը: 1944թ. մասնակցել է Ա. Հիտլերի դեմ իրականացված անհաջող մահափորձին, որի համար ենթարկվել է մահապատժի:
Գերմանական եւ թուրքական հետախուզությունների գործակալները գործում էին այս կամ այն բարեգործական կազմակերպություններում: Դա հնարավորություն էր տալիս պատերազմից տուժած մահմեդական բնակչությանը «օգնություն» ցուցաբերելու անվան տակ լինել ռազմաճակատի տարբեր տեղամասերում, վերականգնել մարտական գործողությունների ընթացքում խաթարված կապը, տալ հրահանգներ եւ հավաքել հետախուզական բնույթի տեղեկություններ:
Գեներալ Ե. Վ. Մասլովսկու կարծիքով, գերմանական հետախուզությունը մեծ քանակությամբ գործակալներ ուներ Պարսկաստանում: Այդ խնդրում հատկապես զգալի աշխատանք էր տարել գերմանական հյուպատոս Շյունեմանը:
Գեներալը, սակայն, չի նշում, թե ինչպիսի հակամիջոցներ է ձեռնարկում ռուսական հետախուզությունը եւ հակահետախուզությունը: Նա նշում է, որ գերմանական հետախուզության աշխատանքներն ակտիվանում են հատկապես 1915թ. սկզբին: Նշված աշխատանքների համար գերմանացիները հատկացնում էին զգալի դրամական միջոցներ՝ հիմնականում ոսկի:
1915թ. կեսերից Պարսկաստանում հետախուզական եւ քայքայիչ դիվերսիոն աշխատանքները գլխավորում է գեներալ կոմս Կանիցը: Նա ձգտում էր ակտիվացնել վերը նշված աշխատանքները: Գեներալ Ե. Վ. Մասլովսկին նրան անվանում է «Գերմանական գլխավոր շտաբի տաղանդավոր սպա»:
Պարսկաստանը միաժամանակ հենարան էր գերմանացիների համար Միջին Ասիա թափանցելու եւ այնտեղ հակառուսական ապստամբություն հրահրելու համար: Նշված գործողությունը հաջողվում է իրականացնել 1916թ. վերջին եւ 1917թ. սկզբին:
1915թ. դեկտեմբերի 15-ին կոմս Կանիցը նախատեսում էր Պարսկաստանում կատարել պետական հեղաշրջում: Գերմանական հետախուզությունն այստեղ է գործուղում էմիր Նաջիին եւ լեյտենանտ Էրվին Շոյբներ-Ռիխտերին ու մեկ վաշտ: Նշենք, որ Է. Շոյբներ-Ռիխտերը տոհմիկ ազնվական էր, եւ այն անձնավորությունը, ով գերմանական արդյունաբերողների եւ բանկիրների շրջան մտցրեց Ադոլֆ Շիկլգրուբերին, որը հետագայում դարձավ Գերմանիայի վարչապետ` Ադոլֆ Հիտլեր անվամբ: 1923թ. նոյեմբերի 9-ի ֆաշիստների կազմակերպած մյունխենյան տխրահռչակ խռովության ժամանակ Է. Շոյբներ-Ռիխտերը սպանվում է, երբ Հիտլերին թեւանցուկ քայլում էր խռովարարների առաջին շարքում:
Ռուսական հակահետախուզության 1917 թ. նոյեմբերի 27-ի հաղորդման համաձայն, Կովկասում հետախուզական գործունեություն էր կատարում Մահմեդական բարեգործական կազմակերպության նախագահ Խոսրով բեկ Սուլթանովը: Նա եւ իր երկու եղբայրները` Սուլթանը եւ Իսքանդերը, հայտնի էին հակահայ հայացքներով: Խ. բեկ Սուլթանովը պատերազմի ժամանակ գլխավորել է Բաքվի մահմեդական բարեգործական կազմակերպությունը: 1919 թ. հունվարի 16-ին ադրբեջանական կառավարությունը նրան նշանակում է Ղարաբաղի եւ Զանգեզուրի ժամանակավոր գեներալ-նահանգապետ: Նա այդ պաշտոնը վարել է մինչեւ 1920 թ. մայիս: 1920 թ. մարտի 22-ի լույս 23-ի գիշերը Խ. բեկ Սուլթանովը կազմակերպել է Շուշիի հայկական թաղամասի բնակչության զանգվածային ջարդը, որի հետեւանքով զոհվեց 30 հազար հայ: Բաքվում խորհրդային իշխանություն հաստատվելուց հետո Խ. բեկ Սուլթանովն իրեն հայտարարել է «Ղարաբաղի հեղկոմի նախագահ»: Խորհրդային իշխանությունների կողմից ձերբակալվել, ապա Ադրբեջանի հեղկոմի նախագահ Ն. Նարիմանովի միջնորդությամբ ազատվել եւ արտաքսվել է Պարսկաստան:
Գեներալ Ե. Վ. Մասլովսկու աշխատությունում նշվում է Կովկասյան բանակի հետախուզական ծառայության մասին: Հետախուզությունը իրականացվում էր երկու ուղղությամբ: Հավաքվում էին տեղեկություններ, որոնք անընդհատ ստուգվում էին, պարզվում էին ապագա ռազմական գործողությունների տեղանքի առանձնահատկությունները, թուրքական զինուժի սպառազինությունը, մարտակազմը եւ պատերազմի դեպքում հակառակորդի հնարավոր գործողությունները: Երկրորդ` կազմակերպվում էր հակառակորդի զինուժի մասին տեղեկությունների ստացումը:
Տեղանքի հետազոտմամբ զբաղվում էին Թուրքիայում դիվանագիտական զանազան` հյուպատոսի կամ գլխավոր հյուպատոսությունների քարտուղարների պաշտոններ զբաղեցնող գլխավոր շտաբի սպաները: Նրանք նաեւ ամենայն մանրամասնությամբ ծանոթ էին թուրքական զինուժի սպառազինությանը եւ ուսուցմանը: Ռուս զինվորականներն ամենայն մանրամասնությամբ ծանոթ էին Էրզրումի ամրոցին: Ավելին՝ նրանք ունեին ամրոցի ճշգրիտ պլանը:
Ե. Վ. Մասլովսկին նշում է, որ ռուսական գլխավոր շտաբի սպաները կատարել են ահռելի աշխատանք: Նրանք հիմնական հետախուզական տեղեկությունները ստանում էին Թուրքիայում բնակվող հայերից: Սակայն պատերազմի նախօրյակին Կովկասյան բանակի հետախուզական ծառայությունը գլխավորում է նորանշանակ մի սպա, որը արմատապես փոխում է արդեն երկար ժամանակ ստեղծված հետախուզական տեղեկությունների հավաքման համակարգը՝ փոխարենը չստեղծելով նորը: Ինչպես նշում է գեներալ Ե. Վ. Մասլովսկին. «Այդ հանգամանքը արտակարգ ծանր անդրադարձավ շտաբի աշխատանքների վրա՝ դժվարացնելով ժամանակին անհրաժեշտ գործակալային տեղեկատվության ստացումը»:
Երբ գեներալ Ն. Ն. Յուդենիչի առաջարկով ստեղծվում է Կովկասյան բանակի առանձին դաշտային շտաբը, գեներալ-կվարտիրմեյստեր (թիկունքի պետ, որը միաժամանակ տնօրինում էր բանակային հետախուզությունը եւ հակահետախուզությունը) է նշանակվում գեներալ Տոմիլինը: Շտաբի հետախուզական բաժանմունքի պետ է նշանակվում գնդապետ Դ. Պ. Դրացենկոն, որի օգնականներից էր կապիտան, ապա փոխգնդապետ, (հետագայում` գեներալ) Բ. Շտեյֆոնը: Թիֆլիսում մնում է ենթաեսաուլ Դուլցեւը, որը նմանապես կատարում է հետախուզական աշխատանք: Սակայն հետախուզությունը միշտ չէ, որ կարողանում էր ստույգ տվյալներ հայթայթել հակառակորդի զինուժի մասին: Ինչպես հետագայում է պարզվում, թուրքերը ռուսներին գերազանցում էին լեռնային հրետանիով:
Ռուսական հետախուզությունը հույսեր էր կապում քրդական մի շարք առաջնորդների հետ, որոնց թվում էր Ավդո ցեղի ցեղապետ Սիմկոն: Նրան ընդունում էին որպես հեղինակավոր ցեղապետի, պատվում էին ընդունելություններով, պարգեւատրում էին շքանշաններով եւ վճարում աշխատավարձ, իսկ նրա ցեղին մատակարարում էին զենք: Սիմկոն, օգտվելով բոլոր բարիքներից, ռուսներին կեղծ տեղեկություններ է տրամադրում թուրքերի մասին, իսկ 1914թ. դեկտեմբերին անցնում է թուրքերի կողմը: Սարիղամիշի ճակատամարտում թուրքերի խայտառակ պարտությունից հետո վերադառնում է ռուսների մոտ եւ սկսում կռվել թուրքերի դեմ: Այնուամենայնիվ, ռուսական հրամանատարությունը շարունակում էր օգտվել նրա ծառայությունից:
Համանման վերաբերմունքի է արժանանում Աբդուրռեզակը կամ Աբդուր Ռեզակը: Նա երկար տարիներ մնալով արտասահմանում, ապրում էր ռուսական կառավարության` արտաքին գործերի նախարարության կողմից տրվող գումարի հաշվին:
1914թ. սեպտեմբերին Աբդուրռեզակը Ֆրանսիայից ժամանում է Թիֆլիս, որտեղից նրան ուղարկում են Մակու: Տեղի ռուսական հյուպատոս Ս. Ն. Օլֆերեւը պետք է կազմակերպեր Աբդուր Ռեզակի եւ մեկ այլ քրդի` Մուստաֆա բեյի անցումը Թուրքիա: Նրանք պետք է կազմակերպեին Բոհտանի քրդերի ապստամբությունը ինչը, սակայն, նրանց չի հաջողվում:
Մուստաֆա բեյը ռուսներից Մակուի շրջանում ստացել էր հող, փող եւ զենք: Նա Սիմկոյի նման 1914թ. դեկտեմբերին անցավ թուրքերի կողմը եւ կռվեց գեներալ Ա. Մ. Նիկոլաեւի՝ Բայազետի (Անդրկասպյան կազակային բրիգադ) ջոկատի դեմ: Համանման քայլ է կատարում քուրդ ցեղապետ Աբդուլ Մեջիդը 1915թ., որը հանձնվում է ռուսական զորքերին Պատնոսի շրջանում:
Ռուս-թուրքական սահմանին բնակվում էր Շամշադինով բեկերի քրդական ընտանիքը: Նրանց ներկայացուցիչներից Էյուբ փաշան դեռեւս 1877թ. «անցնում» է ռուսների կողմը եւ կրկին դավաճանում: 1914թ. պատերազմի սկզբին Շամշադինովների մի մասն անցնում է Ռուսաստան եւ իր ծառայությունն է առաջարկում ռուսներին: Չնայած հայերի նախազգուշացմանը, ռուսները նրանց ընդունում են եւ հանձնարարում Կարսի մարզի սահմանների հսկողությունը:
Ռուսական գլխավոր շտաբը հատկապես մեծ հույսեր էր տածում Աշրեֆ բեկ Շամշադինովի նկատմամբ: Նրան հանձնարարված էր կազմակերպել Բայազետի եւ Դիադինի շրջաններում բնակվող քրդերի ապստամբությունը թուրքական իշխանությունների դեմ: Այդ նպատակի համար նրան է տրվում 50 հազար ռուբլի, սակայն, ի վերջո, ոչինչ չի հաջողվում:
Ռուս-թուրքական պատերազմը սկսվելուց հետո Շամշադինովների ցեղին պատկանող քրդերի մեծ մասն անցնում է թուրքերի կողմը, նրանց համար լրտեսում եւ մասնակցում մարզի հայ բնակչության կողոպուտին եւ կոտորածին:
1916թ. ամռանը Թիֆլիսում հայտնաբերվում է գերմանական հետախուզական կենտրոն: Ըստ որոշ տեղեկությունների, լրտեսական խմբի անդամներ են եղել Կովկասի փոխարքայի համհարզ Մենգեն, Թիֆլիսի կայսերական թանգարանի աշխատակից, դոկտոր Շուլցը եւ ուրիշներ:
Ինչպես հայտնի է, Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին կովկասյան բանակի կազմում գործում էին հայ կամավորական ջոկատներ, թվով ութը (մեկը պահեստային էր եւ տեղակայված էր Քանաքեռում), որոնց կազմում գործում էին հետախույզների առանձին ստորաբաժանումներ: Նրանց հետախուզական աշխատանքից կախված էին խմբերի հրամանատարների հետագա որոշումները:
Հայ կամավորական հետախուզական ստորաբաժանումներն աչքի են ընկնում 1914թ. դեկտեմբեր-1915թ. հունվար ամիսներին Սարիղամիշի օպերացիայի ժամանակ: Հատկապես աչքի են ընկնում Անդրանիկի 1-ին եւ Քեռու 4-րդ խմբի հետախույզները: 1-ին խմբի հետախույզները 1914թ. նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին կարողանում են հայթայթել կարեւոր տեղեկություններ թուրք-քրդական ուժերի տեղակայման եւ սպառազինության մասին: Նրանց տեղեկությունների շնորհիվ հնարավոր է լինում հայտնաբերել շրջանցիկ ուղիներ եւ մի քանի բնակավայրեր գրավել նվազագույն կորուստներով:
Սարիղամիշյան ճակատամարտի օրերին Քեռու հետախույզներն էին առաջինը, որ զեկուցեցին թուրքական գերակշիռ ուժերի հայտնվելու մասին: Ստացված տեղեկությունը Քեռին շտապում է հայտնել Կովկասյան 1-ին բանակային կորպուսի հրամանատար գեներալ Գ. Է. Բերխմանին: Նա, սակայն, անուշադրության է մատնում այդ կարեւոր տեղեկությունը, կարծելով, որ դժվարանցանելի տեղանքի եւ բնակլիմայական խստաշունչ պայմաններում հակառակորդը չի կարող լայնածավալ հարձակողական գործողություն ծավալել: Ինչպես պարզվեց հետագայում, Քեռու խմբի ուղղությամբ առաջանում էին թուրքական 10-րդ բանակային կորպուսի առաջապահ զորամասերը: Այդ կորպուսի գտնվելու մասին ռուսական բանակային հետախուզությունը որեւէ տեղեկություն չուներ:
Սարիղամիշի շրջանում ծանր պարտություն կրելուց հետո թուրքական հրամանատարությունը որոշում է Հյուսիսային Պարսկաստանի Դիլման քաղաքի շրջանում ջախջախել ռուսական զորքը եւ ներխուժել ռուսական սահմանամերձ շրջաններ, ուր գերակշռում էր մահմեդական բնակչությունը, եւ ապստամբություն բարձրացնել: 1915թ. ապրիլի 18-ին տեղի է ունենում Դիլմանի նշանավոր ճակատամարտը: Ռուսական ուժերի հրամանատարն էր Կովկասյան 2-րդ բրիգադի հրամանատար գեներալ Ֆ. Ի Նազարբեկովը (Թովմաս Նազարբեկյան): Ճակատամարտի հաղթանակում վճռորոշ դերակատարություն է ունենում Անդրանիկի հանձնարարությամբ հետախուզական առաջադրանքով Դիլմանի ուղղությամբ առաջացող Սմբատ Բորոյանի վաշտը:
Բանակային հետախուզությունը վճռորոշ դեր ունեցավ Էրզրումի գործողության ժամանակ: Ռուսական հրամանատարությունը տեղեկանալով, որ դաշնակիցները` Մեծ Բրիտանիան եւ Ֆրանսիան, ցանկանում են ավարտել Դարդանելյան օպերացիան (սկսվել էր 1915թ. փետրվարի 19-ին եւ նպատակ ուներ գրավել Դարդանելի եւ Բոսֆորի նեղուցները), որոշում է օգտվել հարմար առիթից եւ գրավել Էրզրում ամրոցը: Ռուսների շտապելը հասկանալի էր: Նրանք գիտեին, որ թուրքական հրամանատարությունը Դարդանելի շրջանից զորքերը կտեղափոխի ռուս-թուրքական ռազմաճակատ եւ 1916թ. գարնանը կնախաձեռնի լայնածավալ հարձակում: Ուստի անհրաժեշտ էր մինչեւ օգնական ուժերի ժամանումը գրավել Փոքր Ասիայում թուրքերի ունեցած գլխավոր հենակետը` Էրզրում ամրոցը:
Կովկասյան բանակի հրամանատար գեներալ Ն. Ն. Յուդենիչը ձեռնարկում է քաղաք-ամրոցի գրավումը: Նրա մտահղացումը հանդիպում է Կովկասի փոխարքա, Կովկասյան բանակի գլխավոր հրամանատար, մեծ իշխան գեներալ Նիկոլայ Ռոմանովի (Ռուսաստանի ցար Նիկոլայ 2-րդի հորեղբոր) ընդդիմությանը: Մեծ իշխանը հասկանում էր, որ բնակլիմայական դժվարին պայմաններում օպերացիայի իրականացումը հղի է լուրջ վտանգներով: Ն. Ռոմանովը, լինելով փորձված պալատական գործիչ, օպերացիայի ողջ պատասխանատվությունը դնում է Յուդենիչի վրա:
Չնայած լուրջ եւ ծանրակշիռ հաջողություններին՝ Կովկասյան բանակի գլխավոր հրամանատար գեներալ Ն. Ռոմանովը վստահ չէր, որ օպերացիան հաջող ավարտ կունենա: Այդ կարծիքը մեծ իշխանի մեջ արմատավորել էր նրա խորհրդական, գլխավոր շտաբի նախկին պետ գեներալ Ֆ. Ֆ. Պալիցինը: Վերջինս գերազանց գիտեր ամրոցի սպառազինության եւ պաշտպանական հնարավորությունների մասին: Այդ իսկ պատճառով խելահեղություն էր համարում ամրոցի գրոհը: Հետեւաբար Ն. Ռոմանովը հրամայում է դադարեցնել օպերացիան եւ վերադառնալ ձմեռանոցներ` Քյոփրիքյոյ: Ն. Յուդենիչը ենթարկվում է հրամանին եւ ուղարկում է երկու սպաների` գնդապետ (հետագայում՝ գեներալ) Ե. Վ. Մասլովսկուն եւ փոխգնդապետ (հետագայում՝ գեներալ) Բ. Ա. Շտեյֆոնին՝ նրանց հանձնարարելով կազմակերպել նահանջը: Սակայն այդ երկուսը, տեղում ուսումնասիրելով իրադրությունը, հանգում են այն եզրակացության, որ անհրաժեշտ է շարունակել օպերացիան:
Հավանաբար վերջնական որոշումն ընդունելու համար վճռորոշ նշանակություն ունեցավ 1916թ. հունվարի 28-ի գիշերը ռուսական հետախուզական ջոկատի համարձակ գործողությունը: Նրա կազմում էին թուրքերենին տիրապետող տեղացի հայ եւ ասորի կամավորները: Թափանցելով հակառակորդի թիկունք՝ ջոկատը գերում է թուրքական 38-րդ դիվիզիայի պետին, շտաբի ութ սպաներին, հրետանու պետին եւ այլոց: Վերադառնալու ճանապարհին ռուսները գերում են հակառակորդի մոտ երկու հարյուր զինվոր եւ գրավում երեք թնդանոթ:
Ռուսական զորքերը, որոնց կազմում գործում էին հայ կամավորները, գրավում են Մուշը: Քաղաք եւ գյուղ վերադարձած հայերը չափազանց ծանր պայմաններում վերսկսում են վերականգնողական աշխատանքները: Նրանք միաժամանակ կազմում են մարտական-հետախուզական խմբեր, որոնք, գործելով մի շարք դեպքերում ռուսական զորամասերի հետ, կարողանում են կարեւոր հետախուզական տեղեկություններ հայթայթել թուրք-քրդական ուժերի սպառազինության, թվաքանակի եւ հատկապես տեղաշարժերի մասին: Այդ խմբերը միաժամանակ մասնակցում են քրդական տարբեր ցեղերի դեմ նախահարձակ գործողություններին, որոնք նպատակ ունեին նաեւ ազատելու պատանդ հայ կանանց եւ երեխաներին:
Հայկական խմբերի ակտիվ հարձակողական գործողությունները դրդում են քրդական տարբեր ջոկատներին որոշ դեպքերում ձեռնպահ մնալ Մշո դաշտի հայկական բնակավայրերի վրա հարձակումից:
1916թ. հուլիսի 3-ին ռուսական զորամասերը գրավեցին Բաբերդը, հուլիսի 7-ին՝ Գյումուշխանեն, իսկ հուլիսի 12-ին՝ Երզնկան, ինչը հնարավորություն տվեց Երզնկան եւ Բաբերդը դարձնել ռուսական բանակային հետախուզության կենտրոններից մեկը: Ռուսական հետախուզությանը հատկապես հետաքրքրում էին Դերսիմի քրդերը, որոնք հայտնի են զազա անվամբ: Բանն այն է, որ դերսիմցի քրդերի ճնշող մեծամասնությունը դեմ էր թուրքական իշխանություններին, եւ մի շարք դեպքերում ապստամբություններ են բարձրացրել: Նրանք բարեկամական հարաբերություններ ունեին հայերի հետ եւ Մեծ եղեռնի տարիներին ապաստան էին տվել մոտ չորս հազար հայերի: Ուսումնասիրողների մի մասը ենթադրում է, որ նրանք ունեն հայկական ծագում: Հաշվի առնելով վերը նշվածը՝ նրանց մոտ ուղարկվում էին հետախույզներ: Վերջիններս դերսիմցիների օգնությամբ կարողանում էին թափանցել ավելի հեռու վայրեր եւ տեղեկություններ հայթայթել հակառակորդի մասին:
Երզնկայում հետախուզական գործունեություն էր ծավալում Սեբաստացի Մուրադը (Խրիմյան): Նա իր գործակալներին, որոնք թուրքերենին կամ քրդերենին ազատ տիրապետող հայեր եւ հույներ էին, ուղարկում էր քրդերի բնակության վայրեր: Մուրադը գործակալներ էր հավաքագրում նաեւ այն քրդերից, որոնք մշտապես բնակվում էին տվյալ շրջանում եւ բարեկամաբար էին տրամադրված հայերի նկատմամբ: Գեներալ Ն. Մ. Մորելի բնութագրմամբ. «Շնորհիվ Մուրադի՝ երկրամասի եւ նրա բնակչության շրջանում տիրող տրամադրության հիմնավոր իմացության եւ գործակալների հաջող ընտրության` հետախուզությունը Երզնկայից կատարվում էր բավականին արդյունավետ: Ջոկատի շտաբը ժամանակին տեղեկացված էր թուրքերի եւ քրդերի կողմից նախապատրաստվող հարձակումների, նրանց ուժերի կենտրոնացման, տեղաշարժի մասին»:
Երզնկայի հետախուզական աշխատանքները կատարում էր Չախալյանը: Նա նախկինում եղել էր Կովկասյան 1-ին բանակային կորպուսի հակահետախուզական բաժանմունքի աշխատակիցը: Չախալյանն ուներ երկու մշտական գործակալ ռեզիդենտ, որոնց գտնվելու վայրը Երզնկան էր: Նրանց էր ենթարկվում մի քանի շրջիկ գործակալ, վերջիններս հետախուզական տեղեկություններ էին հայթայթում տարբեր վայրերում շրջելով: Գործակալները մահմեդականներ էին, որոնք բարեկամաբար էին տրամադրված հայերի նկատմամբ, որն էլ հնարավորություն էր տալիս ամենայն մանրամասնությամբ տեղեկանալ գրավված շրջանների թուրք բնակչության տրամադրությունների, նրանց սպառազինության, թուրքական բանակի հետ ունեցած շփումների, նախապատրաստվող ապստամբությունների ժամանակի եւ նրանցում ընդգրկված ուժերի մասին:
Գեներալ Ն. Մ. Մորելի վկայությունից երեւում է, որ գործակալական մեծ ցանց ուներ Տեր-Վարդանյանը: Նա իր հետախուզական գործունեությունը քողարկում էր առեւտրով: Դա հնարավորություն էր տալիս Տեր-Վարդանյանին ազատորեն շրջել Սարիղամիշ-Կարսի շրջանում: Նա ոչ միայն հետախուզական տեղեկություններ էր հայթայթում, այլ տեղական բնակչությունից հավաքագրում էր գործակալներ, որոնք ուղարկվում էին նաեւ ավելի հեռու շրջաններ:
Ընդհանուր առմամբ, բանակային հետախուզությունը չի կարողանում կատարել իր վրա դրված առաջադրանքը, քանի որ նրա ղեկավարությունը չէր դրսեւորում համապատասխան վճռականություն եւ հետեւողականություն: Ն. Մ. Մորելի գնահատմամբ, առավել հաջող էր գործում Նոր Սելիմից 16 վերստ հեռավորության վրա՝ Թաղուն գյուղում տեղակայված հայկական 1-ին հատուկ հեծելավաշտը: Վերջինս կարողանում էր արժեքավոր տեղեկություններ հայթայթել հակառակորդի վերաբերյալ: Բանակային հետախուզությունը առավել հարուստ տեղեկություններ էր հայթայթում գործակալային հետախուզության շնորհիվ: Նոր Սելիմի շրջանում բնակվող հայերն ու հույները կամավոր հետախուզություն էին կատարում, քանի որ շրջանը մոտ էր գտնվում հակառակորդին, եւ դրանով իսկ նրանք փորձում էին ապահովագրել իրենց թուրքերի հնարավոր հարձակումից եւ շահագրգռված էին զինվորական հետախուզության հետ համագործակցելով:
1914-1918թթ. գերմանական հետախուզության պետ գնդապետ Վալտեր Նիկոլային իր հուշերում բարձր է գնահատում հայ գործակալների կատարած աշխատանքը: Նա ընդգծում է, որ հաշվի առնելով Թուրքիայի յուրահատուկ պայմանները, Անտանտի տերությունները դժվարանում էին այնտեղ հետախույզներ ուղարկել: Գնդապետը գրում է. «Հայերը` որպես լրտեսներ, շատ վճռական էին եւ սարսափելի»: Նա փորձում է այդ կերպ արդարացնել հայերի նկատմամբ թուրքական կառավարության իրականացրած զանգվածային կոտորածների եւ տեղահանության քաղաքականությունը` ցեղասպանությունը: Դա, իհարկե, չի համապատասխանում իրականությանը: Վ. Նիկոլային պարզապես կեղծում է, փորձելով քողարկել ցեղասպանության պատճառները, ինչպես նաեւ դրանում Գերմանիայի մեղսակցությունը:
ՌՈՒԲԵՆ ՍԱՀԱԿՅԱՆ
պատմական գիտությունների թեկնածու
Արարատից այն կողմ 